Wszystko zaczęło się od tego, że padł mi dysk twardy i wszystkie zaczęte teksty, a było ich sporo, poszły tam, gdzie zwyczajowo idą składki wpłacane na ZUS.
W takich chwilach człowiek ma naturalna tendencją (oczywiście, po uprzednim zasadzeniu kilku soczystych „kurew” pod nosem) do zadawania najważniejszego (po „jak żyć panie premierze?) pytania:
Dlaczego mnie to spotkało?
Naturalnie, nie będzie tajemnicą, że to pytanie jest również jednym z najczęściej rozkminianych przez filozofów. A właściwie nie pytanie, tylko pytania, gdyż „dlaczego mnie to spotkało?” można rozumieć na co najmniej dwa sposoby. Pora im się przyjrzeć.
Najczęściej, gdy tzw. zwykły człowiek, cieszący się zazwyczaj znacznie lepszymi zarobkami od przeciętnego filozofa pyta „dlaczego mnie to spotkało?” to de facto zwraca się z tym pytaniem do adresata. Tym adresatem może być Bóg, los, natura, przeznaczenie, jak zwał, tak zwał. Pytanie „dlaczego mały Brajan musiał umrzeć na ciężkiego raka odbytnicy?” w tym sensie powinno brzmieć raczej „dlaczego Ty, Boże/losie/etc, dopuściłeś by ten niewinny Brajanek zmarł tak okrutną śmiercią?” czy też jeszcze inaczej:
„Jaki wyższy cel można dostrzec w śmierci Brajanka?”
Przeciętny człowiek pytając „dlaczego?”, szukając przyczyny jakiegoś tragicznego wydarzenia pyta o jego sens w ludzkim znaczeniu. Jeżeli człowiek coś robi, np. robi sobie śniadanie, to zazwyczaj przyświeca temu działaniu wyższy cel (np. chęć zjedzenia tego śniadania). Roztrzęsiona matka pytając więc lekarza „ale dlaczego Brajanek nie żyje?” raczej nie byłaby usatysfakcjonowana odpowiedzią „komórki nowotworowe poczyniły przerzuty na najważniejsze części mózgu więc no sama pani rozumie, pani wybaczy, śpieszę się”. Matka szuka odpowiedzi na pytanie, co Bóg/los itp. chciał tą śmiercią osiągnąć.
Pogląd, który zakłada istnienie takiej celowej (w ludzkim sensie) struktury świata nazywamy teleologią.
Pierwszym z wybitnych teleologów był nie kto inny jak sam Platon. Platon nie dopuszczał, jak nie dopuszcza tego jeszcze wielu współczesnych, że powstanie świata, na którym wszystko jest pozornie tak wspaniale zorganizowane może być dziełem przypadku (który należy tutaj rozumieć jako „brak celowego działania wyższej inteligencji”). Wyszedł ze swojej koncepcji niematerialnych idei, które jak pamiętamy są doskonałe. Idea stołu jest doskonała i wieczna, w przeciwieństwie do wszystkich materialnych stołów, które są niedoskonałe, bo można je np. zniszczyć.
Ideom przeciwstawił Platon bezkształtną, chaotyczną materię, której ruchami rządził całkowity przypadek (dziś powiedzielibyśmy, że prawa przyrody, ale dajmy im na razie spokój). Sama materia w swych chaotycznych ruchach niewiele mogła zdziałać. Platon wprowadził więc na scenę jeszcze jednego gracza: stwórcę, Demiurga, który ukształtował materię na wzór wiecznych idei. W tym inteligentnie zaprojektowanym świecie rośliny rosną więc, by być pokarmem dla wyższych istot, słońce istnieje, byśmy mieli światło itd. Każda rzecz ma więc swoją przyczynę, którą jest cel dla jakiego istnieje. Arystoteles, następca Platona, nazwał ją później przyczyną celową.
Ale chwilą, moment, ciągle nie wiemy dlaczego Brajanek dostał raka! Czy Demiurg ukształtował raka odbytnicy na wzór jego idei?
Nope. Nie ma idei raka odbytnicy, brudu, wojny, soku ze śmieci czy zepsutego tagowania. Idealny człowiek nie cierpi na raka, nie umiera i nie przegrywa w życie. Ale ludzie na ziemi nie są idealnymi ludźmi, tylko ich kiepską kopią. A dlaczego kiepską?
Otóż Demiurg Platona, to na tle chrześcijańskiego stwórcy cienki lolek. Świata nie stworzył z niczego, a z bezkształtnej, chaotycznej materii. Co więcej – nie mógł przeskoczyć ograniczeń jakie „wrodzone” wady materii mu nakładały, także nie mógł stworzyć świata idealnego, a jedynie jego kopię, która mogła te idee urzeczywistniać jedynie do pewnego stopnia. Tam gdzie tego nie robi pojawia się zło, choroby, bród, smród i ubóstwo.
Nie ma się co jednak martwic o naszego gówniaka-nieboszczyka! Jest jedna rzecz na tym świecie, mająca cechy, które bardziej zbliżają ją do świata idei, niż świata zmysłowego. To nic innego jak niezniszczalna dusza ludzka, która pierwotnie galopowała po nieboskłonie podziwiając idee w towarzystwie bogów. Dusza Brajanka ciągle więc żyje, tak jak i pamięć o Platonie, który sam jednak przyczynił się w dużej mierze to zatarcia pamięci o swym wybitnych poprzednikach:
Filozofach z kręgu atomistów
Starszy od Platona o jedno pokolenie Demokryt z Abdery i jego nauczyciel: Leucyp z Miletu. O tym pierwszym wiemy bardzo mało, o tym drugim jeszcze mniej. Bynajmniej nie dlatego, że nic nie osiągnęli. Nie przypadkiem jeden z badaczy określił Demokryta „Arystotelesem przed Arystotelesem”: napisał bowiem 70 (!) dzieł z zakresu: filozofii, logiki, sztuki, poetyki, muzyki, wojskowości, agronomii, biologii i wielu wielu innych. Podobno zajmował się nawet zrozumieniem kobiet, ale szybko dał sobie spokój…
Istnieje duże prawdopodobieństwo, że większość poglądów filozoficznych Demokryta pochodzi jednak od jego nauczyciela, Leucypa, z którego ocalało jedno, jedyne zdanie, które nawiasem mówiąc dotyczy tego, o czym dzisiaj piszę. Jakim więc cudem tak płodni twórcy zostali zapomniani? Czemu ich dzieła nie przetrwały, jak platońskie „Dialogi”?
Sprawa jest dosyć prosta: mieli totalnie inne poglądy niż Platon
Po pierwsze, o ile Platon stworzył potężny system filozoficzny oparty na niematerialnych ideach, to słusznie nazywa się atomistów ojcami materializmu. Materializmu, który (po małej przygodzie z epikurejczykami) ponownie wrócił do łaski dopiero w czasach oświecenia i którego doprawdy ciężko jest połączyć z istnieniem jakiegokolwiek Boga. Nie trudno się więc domyśleć, że przez ponad 2000 lat panowania poglądów wywodzących się wprost od Platona, nie mieli atomiści zbyt wielu fanbojów gotowych poświęcać czas (a nierzadko i skórę) do przepisywania ich dzieł…
Ale do rzeczy. Atomiści, jak sama nazwa wskazuje uważali, że cały świat ma charakter wyłącznie materialny, zaś sama materia składa się z niewidzialnych dla oka cząsteczek – atomów. Brzmi znajomo, nie? Atomów miało być nieskończenie wiele i od ich ułożenia decydowało nie tylko to, że coś jest taboretem, baranem czy Moderatorem Wykopu (załóżmy, że jest między tymi trzema przedmiotami jakaś różnica) ale również to jakie miało właściwości: czy było twarde, gładkie itp.
Demokryt twierdził co prawda, że dusza ludzka również istnieje, ale miała ona być całkowicie zbudowana ze specyficznie ułożonych atomów, które rozpadają się w momencie śmierci.
Brzmi to wszystko rewolucyjnie i w istocie było – ale jako koncepcja filozoficzna. Co prawda wcześniejsi filozofowie również byli materialistami, ale głównie dlatego, że nie bardzo potrafili odróżnić ducha od materii. Atomistom się to udało, podobnie jak później Platonowi, który co znamienne nie wspomniał o nich ani słowem, a miał podobno chcieć spalić wszystkie ich dzieła. Cóż, jego następcy w dużej mierze zrealizowali te (i nie tylko te) totalniackie zapędy.
Z drugiej jednak strony nie można brać atomistów za jakichś rewolucyjnych fizyków czy chemików. Oni atomy wymyślili, a nie odkryli, podobnie jak jeden z wcześniejszych filozofów, Anaksagoras stworzył coś na kształt archaicznej teorii ewolucji. Nikt go jednak za poprzednika Darwina w naukowym sensie nie uważa.
Zostawmy jednak nieszczęsne atomy, bo dalej się prawdziwe cuda dzieją
Rzeczy jakie znamy składają się z atomów. Jeżeli atomy łączą się – to rzecz powstaje. Jeżeli te połączenie rozpada się, to rozpada się również rzecz, która w jego wyniku powstała, a w przypadku organizmów żywych – umierają. Pytanie jednak zasadnicze brzmi:
Dlaczego atomy łączą się i rozpadają?
Platon powiedziałby, że połączenia atomów zostały celowo przewidziane wcześniej przez Demiurga, zaś tam gdzie moce stwórcy nie sięgały, rządził nimi czysty przypadek. Co dla jednych jest jednak przypadkiem, dla innych było zestawem ściśle określonych praw, które rządziły rzeczywistością, czyli ruchem atomów. Wspomniałem już o jedynym ocalałym zdaniu jakie powiedział Leucyp:
Brzmi jak banał z Paulo Coelho, ale filozof chciał przez to przekazać coś naprawdę głębszego. Uważał on, że wszystkie, ale to dosłownie wszystkie zjawiska na świecie da się opisać za pomocą powszechnie obowiązujących praw przyrody. Prawa te powodowały, że wszystkie zjawiska są nieuchronne, obowiązują zawsze i wszędzie i nie można im zapobiec. Naturalnie, można zapobiec, żeby wypuszczony z ręki kamień spadł komuś na łeb, ale nie można sprawić, że w identycznych warunkach identyczny kamień raz spadnie, a raz nie.
Czy Brajanek umarł przypadkiem?
Atomiści dosyć szybko spotkali się z zarzutem, że świat jest dla nich zbiorem przypadkowych zdarzeń. Czy to słuszny zarzut? Jak to zazwyczaj w filozofii bywa, precyzyjna odpowiedź wymaga sprecyzowania pytania i słowa „przypadek”.
Dla Platona i jego wyznawców przeciwieństwem „przypadku” było „coś z góry zaplanowanego”. Jakaś wyższa siła w inteligentny sposób zaplanowała świat. W tym sensie można szukać jakiegoś sensu w śmierci Brajanka. Może dlatego, że jego stary przekręca liczniki w sprzedawanych autach a po pracy obraża papieża Polaka w internecie? Demiurg widać mądrze zaplanował świat, jeżeli grzechy Mirka-handlarza są karane, nawet w tak brutalny sposób. Gorzej jak Brajanek jest synem ascety, a przecież i takie sytuacje się zdarzają.
„Przypadku” jednak atomiści nie przeciwstawiali jakiemuś „inteligentnemu projektowi” lecz konieczności wynikającej z praw przyrody. O przypadku moglibyśmy więc mówić wtedy, gdy z dwóch identycznych Brajanków jeden raka dostał, a drugi nie. W bardziej przyziemnych warunkach – gdy kamień rzucony w identyczny sposób w identycznych warunkach za jednym razem poleci w jedną, a za drugim razem w drugą stronę.
Na tym się jednak świat nie kończy
Oba stanowiska połączył w swej filozofii już niebawem Arystoteles, którą na grunt Kościoła Katolickiego zaadoptował Tomasz z Akwinu 1500 lat później. To jednak temat na oddzielny wpis, którego, mam nadzieję nie zniszczy celowa, bądź nie, awaria.
Spodobał Ci się wpis? Polub mój profil na Facebooku!