Gdy w niewyjaśnionych okolicznościach znika nam siostra, oskarżanie o to kosmitów nie wydaje się najrozsądniejszym wyjściem… delikatnie mówiąc. Jednak William James, jeden z najsłynniejszych amerykańskich filozofów miałby na ten temat nieco inne zdanie.
Agent Mulder trafił do Archiwum X wiedziony całkowicie irracjonalnymi poglądami. Jedynie wydarzenia z dzieciństwa, gdy zniknęła jego siostra sprawiły, że uwierzył w kosmitów, którzy mieli być za to zniknięcie odpowiedzialni. Naturalnie, taka postawa nie cieszy się zrozumieniem wśród kolegów z FBI, którzy nadali mu jakże sympatyczną ksywkę „Nawiedzony Mulder”. Ich zdaniem, bez przekonywujących dowodów Mulder może gdzieś wsadzić swoje teorie.
Zdaniem Jamesa powinni się jednak od niego, delikatnie mówiąc, odpieprzyć
Pod koniec XIX wieku wielu filozofów, takich jak Thomas Huxley czy William Clifford pozostawało pod wpływem agnostycyzmu. Według nich, powinniśmy wierzyć wyłącznie w rzeczy, które można udowodnić, oraz odrzucać takie poglądy, którym wykazano fałsz. Natomiast w przypadku takich, których prawdziwości bądź fałszu nie udowodniono, powinniśmy powstrzymać się od rozstrzygnięcia, nawet jeżeli chcielibyśmy, niczym Mulder, w nie wierzyć:
„Dawanie wiary nie udowodnionym i bezkrytycznie przyjętym twierdzeniom gwoli pociechy i dla prywatnej przyjemności wierzącego jest profanacją.” W. Clifford
William James nie do końca się z nimi zgodził
Są naturalnie sytuacje, kiedy faktycznie mogę wstrzymać się od wydawania ostatecznego wyroku i poszukać dowodów za słusznością któregoś z rozwiązań. Gdy nie wiem ile mam pieniędzy na koncie, zamiast beztrosko uwierzyć, że mam ich dużo i iść na zakupy sprawdzę po prostu stan mojego rachunku (inna sprawa, że nie muszę nawet sprawdzać #smutnazaba).
Innym razem mogę posłuchać Clifforda i odpuścić sobie. Mając do wyboru dwie nowe restauracje i żadnych danych o tym, w której lepiej karmią mogę darować sobie w ogóle jedzenie na mieście. Tu również agnostyckie rozwiązanie ma sens.
Co jednak, jeżeli staję przed obcą knajpą i zastanawiam się czy warto zjeść w tym miejscu obiad?
Nie mam żadnych danych, które pomogłyby mi podjąć wiarygodne ustalenia na jej temat i zdecydować. Gdybym wiedział, że serwują tam dobre obiady, to skorzystałbym i zjadł. Natomiast pewna wiedza o tym, że żarcie jest zimne i niedobre odwiodłaby mnie od tego wyboru. Ale skoro nie mogę tego stwierdzić, to zdaniem agnostyków powinienem powstrzymać się od wydania jakiejkolwiek opinii i związanej z nią decyzji. I wszystko byłoby super, gdyby nie to, że… moje „wstrzymanie się” poskutkowało tak samo, jak podjęcie decyzji negatywnej – w obu przypadkach nie zjem obiadu w tej restauracji!
William James uważał, że agnostycyzm jest dobry, jeżeli chodzi o jedno z zadań poznania: unikania fałszu. Ale celem poznania nie jest tylko unikanie błędów, ale również poznanie prawdy!
Dobrze widać to w „Archwium X”. Agentka Scully zachowując agnostyczną postawę wobec niewyjaśnionych zjawisk ma gwarancję, że nie uwierzy pochopnie w jakąś bzdurną teorię. Ale z drugiej strony to, że nie popełni błędu w żaden sposób nie zbliża jej do uzyskania rzetelnego rozwiązania! Z tego punktu widzenia James przychyliłby się raczej do postawy Muldera, który nie mając do wyboru żadnych dobrze udowodnionych wyjaśnień wolał podjąć ryzyko i uwierzyć w swoją pozaziemską wersję. Jeżeli ma rację, to super. Jeżeli nie, to będzie w tym samym miejscu co Scully – może warto więc zaryzykować?
Naturalnie James nie szukał w ten sposób sensu wiary w kosmitów, lecz w Boga
Agnostycyzm w rozumieniu Clifforda czy Huxleya w sprawie jego istnienia jest pozbawiony sensu. Jeżeli nie stwierdzimy czy Bóg naszym zdaniem jest, czy go nie ma to będziemy żyli de facto tak jakby go nie było. Według Jamesa podjęliśmy więc decyzję opartą na wierze, bo na to, że Bóg nie istnieje dowodów nie ma. Czemu miałaby być ona lepsza od innej wiary, wiary w Boga?
James w swoim eseju „Prawo do wiary” podał inne przykłady takich sytuacji. Nie wiemy, czy dana osoba nas polubi, zanim jej nie poznamy, jednak kierowanie się agnostycyzmem poskutkuje powstrzymaniem się od podjęcia znajomości. Skutek? Postąpimy tak, jakbyśmy założyli, że dana osoba nas jednak nie polubi.
William James uważał, że jeżeli brak jest konkretnych dowodów „za” i „przeciw” prawdziwości jakiejś hipotezy, to człowiek ma prawo, na własne ryzyko podjąć dowolną decyzję i jest to w każdym przypadku decyzja racjonalna.
W rozumowaniu tym prawda rozumiana klasycznie, jako zgodność twierdzenia z rzeczywistością odchodzi na plan dalszy. Filozof oceniał prawdziwość według skutków. Cmentarze pełne są ludzi, którzy mieli pierwszeństwo na drodze albo rację w jakimś sporze. Gdyby zamiast zadowalać się tą racją patrzyli na jej skutki, to może by tam nie trafili?
James nie przesądzał, że opłaca się wierzyć w Boga czy kosmitów. Jednemu wiara może przynieść ukojenie, innemu z kolei odrzucenie tej koncepcji pozwoli nie zamartwiać się karą, jaka czeka po śmierci. Agent Mulder nie mając do wyboru żadnego racjonalnego wytłumaczenia zniknięcia siostry, zaryzykował wiarę w kosmitów. Zachował się trochę jak student na egzaminie, gdzie miał do wyboru, niczym agnostyk, oddać pustą kartkę, albo niczym pragmatyk strzelać. Wybrał strzelanie.
Naturalnie, taki pogląd, zwany pragmatyzmem spotkał się z olbrzymia popularnością w USA przełomu XIX i XX wieku
To była świetna podkładka dla decyzji biznesmenów, którzy wykładając grube pieniądze nie mieli stuprocentowej pewności, w co tak naprawdę się ładują. Jedni tracili wszystko, inni zyskiwali miliony. Ale wszyscy podjęli decyzję opartą o niepewną wiarę. Zdaniem Jamesa, mieli prawo do tej wiary.
Zresztą William James hipokrytą bynajmniej nie był
Swoją filozofię prezentował prostym językiem, który zrozumie nawet niewykształcona osoba. Poza tym był bardzo popularnym człowiekiem, ostatnie lata życia spędził jeżdżąc po USA i kosząc grube pieniądze za wygłaszanie wykładów. Z jego punktu widzenia filozofia którą głosił byłą prawdziwa.
Bibliografia:
Dean Kowalski – The Philosophy of The X-files
William James – Prawo do wiary
Władysław Tatarkiewicz – Historia Filozofii t. III